نابغه ایرانی

نابغه ایرانی

ابن هیثم: پدر نورشناسی مدرن و چهره‌ی درخشان فیزیک جهان اسلام

 مقدمه

ابوعلی محمد بن حسن بن هیثم بصری، مشهور به ابن هیثم (۳۵۴-۴۳۰ هجری قمری/۹۶۵-۱۰۴۰ میلادی)، از بزرگ‌ترین دانشمندان جهان اسلام و یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های تاریخ علم به شمار می‌رود. او که به "پدر نورشناسی مدرن" شهرت یافته، نه تنها در فیزیک، بلکه در ریاضیات، نجوم، مهندسی و فلسفه نیز دستاوردهای شگرفی داشته است. من به دلیل علاقه ی شخصی ام این مقاله به بررسی گوشه ای از زندگی علمی او و دستاوردهای این نابغه‌ی جهان اسلام می‌پردازم.

 زندگی و دوران علمی ابن هیثم

ابن هیثم در سال ۳۵۴ هجری قمری (۹۶۵ میلادی) در بصره به دنیا آمد و در دوران طلایی تمدن اسلامی پرورش یافت؛ دوره‌ای که شاهد شکوفایی علوم مختلف و ترجمه‌ی آثار یونانی، فارسی و هندی به زبان عربی بود . او ابتدا به تحصیل علوم دینی پرداخت، اما به تدریج به علوم تجربی گرایش پیدا کرد. ابن هیثم در بصره منصب دیوانی داشت، اما برای پرداختن به علم، تظاهر به جنون کرد تا از این سمت برکنار شود .

داستان مهاجرت او به مصر و مواجهه با خلیفه الحاکم فاطمی از جذاب‌ترین بخش‌های زندگی اوست. ابن هیثم با ادعای توانایی تنظیم جریان نیل به مصر دعوت شد، اما پس از بررسی‌های میدانی به غیرعملی بودن این طرح پی برد. از ترس خشم خلیفه، بار دیگر تظاهر به جنون کرد و حدود ده سال تحت حبس خانگی قرار گرفت . جالب اینجاست که همین دوران حبس، پربارترین دوره‌ی علمی زندگی او بود و در این مدت کتاب مشهور "المناظر" را تألیف کرد .

 دستاوردهای علمی ابن هیثم

۱. انقلابی در نورشناسی

ابن هیثم را می‌توان بنیانگذار نورشناسی مدرن دانست. او در کتاب هفت جلدی "المناظر" (کتاب نورشناسی) که بین سال‌های ۱۰۱۱ تا ۱۰۲۱ میلادی نوشته شد، نظریه‌ای انقلابی درباره‌ی بینایی ارائه داد . برخلاف نظریه‌های رایج آن زمان که معتقد بودند نور از چشم خارج می‌شود (نظریه‌ی انتشار)، ابن هیثم ثابت کرد که نور از اجسام به چشم می‌تابد (نظریه‌ی درون‌تابی) . او همچنین:

- قوانین بازتاب نور را به طور کامل فرمول‌بندی کرد

- به بررسی دقیق پدیده‌ی شکست نور پرداخت

- ویژگی‌های عدسی‌ها و آینه‌ها را مطالعه کرد

- ماهیت رنگ‌ها و ارتباط آنها با نور را توضیح داد

۲. اختراع دوربین تاریک‌خانه‌ای (Camera Obscura)

ابن هیثم اولین کسی بود که از اتاق تاریک (Albeit Almuzlim) برای مطالعه‌ی نور و تصویر استفاده کرد. این دستگاه که بعدها به نام Camera Obscura شناخته شد، اساس اختراع دوربین عکاسی و سینما در قرن‌های بعد گردید . او با این اختراع نشان داد که نور در خطوط مستقیم حرکت می‌کند و تصاویر به صورت وارونه تشکیل می‌شوند .

۳. روش علمی تجربی

ابن هیثم را می‌توان پیشگام روش علمی مدرن دانست. او پنج قرن قبل از دانشمندان رنسانس، روشی مبتنی بر مشاهده، فرضیه‌سازی، آزمایش و استنتاج منطقی را پایه‌گذاری کرد . رویکرد او در علم، ترکیبی از ریاضیات و آزمایش بود که در آن زمان کاملاً نوآورانه محسوب می‌شد. ابن هیثم معتقد بود: "اگر یادگیری حقیقت هدف دانشمند است... پس باید خود را دشمن همه‌ی آنچه می‌خواند قرار دهد" .

۴. دستاوردهای ریاضی و نجوم

ابن هیثم در ریاضیات نیز نوآوری‌های مهمی داشت:

- حل مسئله‌ی معروف "مسئله‌ی الحسن" (Alhazen's problem) در هندسه

- توسعه‌ی روش‌های محاسبه‌ی مساحت و حجم اجسام سه‌بعدی

- پیشرفت در نظریه‌ی اعداد و محاسبات مثلثاتی

در نجوم، او به نقد نظریه‌های بطلمیوس پرداخت و در کتاب "الشکوک علی بطلمیوس" (شک‌های درباره‌ی بطلمیوس) به ناسازگاری‌های مدل نجومی بطلمیوس اشاره کرد . همچنین اندازه‌گیری‌های دقیقی از سرعت نور و صوت انجام داد و محیط کره‌ی زمین را با واحد ذرع (واحد طول رایج در آن زمان) محاسبه کرد .

۵. تأثیر بر علوم دیگر

ابن هیثم در زمینه‌های دیگری نیز تأثیرگذار بود:

- پزشکی: مطالعه‌ی ساختار و عملکرد چشم

- فلسفه: تلفیق روش‌های تجربی با فلسفه‌ی طبیعی

- روانشناسی: بررسی ادراک بصری و خطاهای دید

 میراث و تأثیر جهانی ابن هیثم

آثار ابن هیثم، به ویژه کتاب "المناظر"، تأثیر شگرفی بر رشد علم در غرب داشت. ترجمه‌ی لاتین این کتاب در قرن ۱۲ و ۱۳ میلادی به دسترس دانشمندان اروپایی قرار گرفت و الهام‌بخش چهره‌هایی مانند راجر بیکن، یوهانس کپلر، رنه دکارت و حتی اسحاق نیوتن شد . برخی مورخان علم، کتاب المناظر را هم‌تراز "اصول ریاضی فلسفه‌ی طبیعی" نیوتن در تأثیرگذاری بر علم فیزیک می‌دانند .

یونسکو در سال ۲۰۱۵ که به عنوان "سال جهانی نور" نامگذاری شده بود، از ابن هیثم به عنوان یکی از پیشگامان علم نورشناسی تجلیل کرد. این سال مصادف با هزارمین سالگرد تألیف کتاب المناظر بود . همچنین دهانه‌ای در کره‌ی ماه و یک سیارک به نام او (Alhazen) نامگذاری شده‌اند .

 نتیجه‌گیری

ابن هیثم به حق یکی از بزرگ‌ترین فیزیک‌دانان جهان اسلام و تاریخ علم به شمار می‌رود. نوآوری‌های او در نورشناسی، روش علمی تجربی و ریاضیات، بنیان‌های علم مدرن را شکل داد. داستان زندگی او - از تظاهر به جنون برای پرداختن به علم تا دستاوردهای شگفت‌انگیزش در دوران حبس خانگی - الهام‌بخش همه‌ی جویندگان علم و حقیقت است. امروزه، با وجود گذشت حدود هزار سال از مرگ او در سال ۴۳۰ هجری (۱۰۴۰ میلادی) در قاهره، آثار و افکار ابن هیثم همچنان زنده و تأثیرگذار است و نام او به عنوان نماد شکوفایی علمی تمدن اسلامی می‌درخشد.  سهیل سلیمی